Volwassenen kennen gemiddeld zo’n 42.000 verschillende woorden. Dat zijn genoeg woorden om in het dagelijks leven duidelijk te maken wat we willen zeggen. Naast gewone woorden gebruiken we ook uitdrukkingen, zoals een 'kat in de zak kopen' of 'de kat uit de boom kijken'. Dat zijn vaste combinaties van woorden die iets anders betekenen dan dat je op basis van de woorden zou verwachten – ze hebben een figuurlijke betekenis. Zo betekent de uitdrukking 'een kat in de zak kopen' niet letterlijk dat er een kat in een zak wordt gekocht, maar dat een aankoop een miskoop blijkt te zijn.

Kort door de bocht

In het Nederlands zijn er veel verschillende woorden voor wat wij hier heel kort 'uitdrukkingen' noemen. De auteurs van de Dikke Van Dale maken bijvoorbeeld onderscheid tussen gezegdes, zegswijzen, uitdrukkingen, spreekwoorden, en formules:

1. Gezegde: vaste combinatie van woorden zonder werkwoord (bijv. 'een sluwe vos').
2. Zegswijze: vaste combinatie van woorden die op zichzelf een zin vormt, met 'het' of 'dat' als onderwerp (onpersoonlijk onderwerp). Bijvoorbeeld: 'het regent pijpenstelen'.
3. Uitdrukkingen: vaste combinatie van woorden met een werkwoord en een persoonlijk onderwerp. Bijvoorbeeld: 'Ik houd een slag om de arm'.
4. Spreekwoorden: uit­spra­ken met een le­vens­wijs­heid of een mo­re­le strek­king, en daardoor vaak geschikt als 'tegeltjeswijsheid'. Bijvoorbeeld: 'zoals het klokje thuis tikt, tikt het nergens'.
5. Formules: vaste combinatie van woorden die bij een specifieke situatie horen. Bijvoorbeeld: 'Goede morgen!', of 'Hierbij verklaar ik u tot man en vrouw', etc.

Maar het woord 'uitdrukkingen' wordt ook vaak gebruikt als verzamelnaam voor gezegden, zegswijzes, en uitdrukkingen, en soms ook als verzamelnaam voor spreekwoorden en formules.

In al deze gevallen gaat het om combinaties van woorden waarvan de betekenis niet meteen duidelijk is, meestal omdat de woorden samen een figuurlijke betekenis hebben. Hoewel we geïnteresseerd zijn in de verschillen, gebruiken we in dit onderzoek alleen het woord 'uitdrukking'.

Er zijn veel boeken en websites geschreven over welke uitdrukkingen in de Nederlandse taal bestaan, over wat deze uitdrukkingen betekenen, en waar deze uitdrukkingen vandaan komen. Maar we weten eigenlijk heel weinig over hoe en door wie deze uitdrukkingen in de praktijk worden gebruikt en welke uitdrukkingen we kennen.

In het publieksonderzoek van het Weekend van de Wetenschap 2019 brengen wij de Nederlandse uitdrukkingen-woordenschat in kaart. Help ons met ons onderzoek en doe mee met de test!